کمپوست کردن شماره (3)

برای پرکردن جعبه ها در ابتدا می توان از چمنهای مرطوب و زمین مناسب باغ در شب استفاده نمود و تعدادی از کرمهای خاکی کاملاً رشد یافته را جمع آوری کرد. در اینجا باید توجه داشت که کرمهای دیگری به غیر از کرمهای خاکی در کرمهای جمع آوری شده وجود نداشته باشند.

بعضی از سرمایه گذاران متدهای عجیب و غیراصولی را جهت جمع آوری کرم ها بدست آورده اند که این روشها اصلاً و به هیچ وجه توصیه نمی شود. مثلاً روش الگتریکی یا روش (Pril) پریل. در این روش زمین را آبیاری کرده و در عین حال مقداری پریل یا (مواد شوینده)استفاده می کنند که در هر دو روش کرمها از زیرخاک بیرون می آیند! لازم به ذکر است که اینگونه کرمها برای مقاصد کمپوست سازی بی فایده هستند، زیرا آنها مدت زیادی زندگی نخواهند کرد. بنابراین، اینگونه روشها آزار حیوانات است!

تنها روش صحیح گرفتن کرم خاکی و جمع آوری آنها کندن سطحی زمین، آن هم به وسیله چنگک باغبانی و نه به وسیله بیل و ماله ساختمانی چون در این صورت کرمها زخمی می شوند. فقط لازم است که ما یکبار پرورش کرم را شروع کنیم، پس از آن به تعداد کافی کرم خواهیم داشت که خودبخود در جعبه ها تکثیر یابند.

مثلاً فرض کنید با هزار عدد کرم کار خود را آغاز نموده ایم (هرچه بیشتر در ابتدای کار جمع کنیم جعبه ها نیز سریعتر پر خواهند شد) بعد از گذشت 2تا3 ماه به اندازه ای کرم خواهیم داشت که باغ خود را تحت مراقبت و در اختیار داشته باشیم. در این فاصله ما به اندازه کافی زمان می خواهیم تا نقاط مناسب را در باغ جهت تکثیر کرمها در نظر بگیریم. بهترین نقطه تنه درختان بریده شده است، اگر در باغ درخت میوه یافت نمی شود بهتر است که چند درخت یا جعبه های چوبی تکثیر کرمها را در نقاط مختلف باغ قرار دهیم. در نقاط نیمه معتدل پرورش کرم خاکی در بیشتر فصول سال در فضای باز امکان پذیر می باشد.

در روش تکثیر کرم بر روی تنه درختان بریده شده ما اینطور عمل می کنیم که دور یک درخت (یا درختان زیادی، بستگی دارد به تعداد کرمها) همانگونه که چوبهای کوتاه به ارتفاع 20سانتی متر قرار می دهیم که به این ترتیب جعبه های چهارگوش بوجود می آیند که آنها تا ارتفاع 15 سانتی متری از موادی که نام برده شد پر می گردند. به جای چوب می توان حتی از سیم های توری استفاده نمود. البته چوب این مزیت را دارد که کف و روی آنها را می توان پوشاند و در ضمن کرمها در مقابل باران نیز محافظت می گردند. کرمها در این جعبه ها دائماً به وسیله زباله های دارای مواد آلی تغذیه می شوند. (روش تنه درختان) همانطور که در جعبه های چوبی عمل می کردیم.

در این حالت اگر تعدادی از کرمها از تنه بریده شده خارج گردند هر چقدر این نقطه به مرکز باغ نزدیکتر باشد برای سایر نقاط باغ بهتر است ، درخت میوه نیز باید شکرگزار باشد که از این طریق محصول بهتر و بیشتری را داده است. در موقع استقرار چنین جعبه هائی (منظور سطح تنه درختان بریده شده) بهتر است در اطراف درخت فضاهای خالی را در نظر گرفت. و در این فضاها گیاهانی از قبیل شمعدانی، جعفری سیر جهت جلوگیری از آفات گیاهی و سایر آفات حفظ نمود.

پس از اینکه کرمها در زیر درخت میوه کار خود را انجام دادند یعنی زمین و خاک آن نقطه را کاملاً زیر و رو کردند و به یک حالت اپتیمم رساندند می توان جعبه های حاوی کرم را به نقطه دیگر انتقال داد در این فاصله باید کرمها با زباله های حاوی سبزی تغذیه گردند.

چرا باید کود محتوی کرم باشد؟

روش تولید کودهای گیاهی توسط کرم، چرخه ای است که طی آن ضایعات خوراکی، به کودی تیره رنگ و با بوی خاک برای غنی سازی خاک های کشاورزی تبدیل می شود. مزیت بزرگ تهیه کودهای گیاهی توسط کرم، این است که قابلیت اجرا در محیط باز و بسته را دارا بوده، بنابراین امکان تهیه در سراسر سال را داراست. این ماده هم چنین می تواند در آپارتمان های مسکونی در مقادیر محدودی تهیه شود.

کودهای محتوی کرم در محفظه هایی دارای لایه بستری مرطوب توسط کرم های قرمز تهیه می شود. ضایعات خوراکی یک دوره زمانی داخل محفظه ها ریخته شده، کرم ها و میکروارگانیسم ها این مواد را به طور کامل به کودی غنی تبدیل می کنند.

تولید کودآلی از بقایای نیشکر توسط کرم خاکی

از جمله مشکلات اساسی کشاورزی ایران کمبود مواد آلی در خاک است که باعث شده که تولید محصولات در واحد سطح از میزان مشخصی بالاتر نرود. این عامل در تولید چغندرقند، جو، صیفی جات و سیب زمینی از عوامل اصلی به شمار می رود. بخصوص در مورد گندم، کمبود یا نبود ماده آلی در خاک برای تولید بسیار محدود کننده است. در اراضی شرکت توسعه نیشکر که برای اولین بار به زیر کشت می رود و سابقه کشت ندارد، ماده آلی خاک بسیار کم است. گیاه در این خاکهای شور به سختی رشد می کند و در نبود ماده آلی به مرور تراکم خاک بالا می رود.

از طرفی در کشت و صنعتهای نیشکری در هنگام برداشت نیشکر مقادیر زیادی برگ و سر نی و ساقه های غیرقابل آسیاب به صورت زاید بر روی زمین باقی می ماند که به دلیل ایجاد مشکل در کشت بعدی و آماده سازی زمین برای سال بعد، معمولاً این بقایای نیشکر را آتش می زنند و از بین می برند. در تولید شکر از نیشکر نیز با گاس و فیلتر کیک در حجم زیادی تولید می شود. چنانچه با گاس به مصرف کارخانه های خوراک دام و یا کاغذسازی نرسد به صورت زاید سبب ایجاد مشکلاتی می شود. با این تفاسیر به چیزی زاید می گوییم که در جای دیگری به آن نیاز مبرم داریم، یعنی برگ و سرنی یا باگاس و فیلتر کیک را که زاید محسوب می شود باید به زمینی که از نبود ماده آلی رنج می برد، اضافه کنیم.

برای این منظور باید کلیه مواد سلولزی حاصل از نیشکر را به کود آلی (کمپوست) تبدیل و به خاک اضافه کرد تا اثر معنی داری در افزایش محصول داشته باشد. این عمل سبب کاهش حجم مواد و در نتیجه کاهش هزینه های حمل و نقل نیز خواهد شد. تلاشهای زیادی از طرف محققین دیگری برای انجام این عمل صورت گرفته است. محمد ستاره (1378)با استفاده از میکروارگانیسم ها طی 45روز با گاس را به کمپوست تبدیل کرد. در طی این مدت حجم مواد اولیه از 3/91 متر مکعب به 53 متر مکعب کاهش یافت.

هدف از اجرای این طرح

الف) بررسی امکان رشد و تکثیر کرمها روی بقایا و ضایعات نیشکر جهت تولید کمپوست

ب)بررسی آثار کرمها و کمپوست حاصل از فعالیت آنها در تغییر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاکهای زراعی تحت کشت نیشکر است.

مواد و روشها

بجز ارگانیسم ها، ماکروارگانیسم هایی مثل کرم خاکی نیز می توانند در تبدیل مواد سلولزی به کمپوست مؤثر باشند. این کرمها به طور طبیعی در خاکهایی با مقدار زیاد ماده آلی (چمنزارها) یا در اشکوب جنگلها زندگی می کنند.

کرمها جزء بی مهرگان، شاخه کرمهای حلقوی (Annelida) می باشند و اهمیت آنها در خاک به دلیل بیوماس (Biomass) زیاد و فعالیتهای حیاتی بسیار مؤثر است. کرمهای حلقوی خود به سه دسته کم تاران، پرتاران و بی تاران تقسیم بندی می شوند که کرمهای خاکی جزء دسته کم تاران (Oligochaeta) بوده و دو دسته دیگر آبزی و انگل هستند. دسته کم تاران به دو دسته کرمهای گلدانی (Potworms) که شامل خانواده آنکی ترئیده است و کرمهای خاکی (Earthworm) تقسیم می شوند. کرمهای خاکی در میان موجودات زنده خاک از لحاظ اندازه جزء دسته ماکروبیوتا (Macrobiota) به شمار می روند هوازی بوده و جزء موجودات حفار به شمار می روند. بدن حلقه حلقه است، حلقه ها عمیق و وسیع بوده و تا حفره داخلی بدن پیشرفتگی دارد. تارها به تعداد هشت عدد در هر حلقه و خیلی ریز هستند. دستگاه گوارش شامل دهان، حلق، مری، چینه دان، سنگدان، روده و مخرج می باشد.

تکثیر جنسی آنها از طریق کمربند جنسی (Clitellum) می باشد. تکثیر غیرجنسی از طریق قطعه قطعه شدن کرم صورت می گیرد. شرایط مناسب برای زندگی آنها گرمای معتدل، رطوبت مناسب، کلسیم، ماده آلی و اکسیژن است، به میزان زیاد در مراتع و خاکهای جنگلی یافت می شوند. این کرمها در خاک دالانهایی حفر می کنند. گاهی تا عمق 3-2 متری و گاهی تا 6متر نیز در خاک فرو می روند. علت این امر نیز شرایط نامساعد سطحی است]6[.

از اعمال عمده کرمها مخلوط خاکهای سطحی با خاکهای تحتانی و خرد و ریزکردن بازمانده های آن، افزایش CEC (به علت ساخته شدن اسیدهای هیومیک)، افزایش قابلیت جذب عناصر غذایی در اثر فروبردن و بیرون دادن خاک و مواد آلی است. کرمها حدود 20درصد از موادی را که وارد دستگاه گوارش خود می کنند جذب و مابقی را دفع می کنند. کرمها بر خصوصیات بیولوژیکی خاک نیز اثر می گذارند و این آثار شامل افزایش فعالیت حیاتی، افزایش تعداد میکروارگانیسم ها کمک به توسعه و انتشار میکروارگانیسمها در پروفیل خاک نیز اثرهای مطلوبی دارند از جمله این آثار می توان ریزشدن بافت خاک ، ایجاد خاکدانه و افزایش پایداری آنها، بهبود تهویه، نفوذپذیری و زهکشی، یکنواخت شدن پروفیل خاک و بالا بردن ظرفیت نگهداری آب در خاک (به علت سنتز مواد هیومیکی)را نام برد]6[.

گونه بسیار متداول کرمها که در تولید کمپوست دخالت دارد Eisenia foetida است که با سرعت رشد و تکثیر یافته و مقدار زیادی ماده آلی مصرف می کنند. به کمپوست حاصل از فعالیت کرمها Lombricompost یا Vermicompost می گویند]6[ .

باتوجه به خشبی بودن برگهای نیشکر و همچنین EC بالای آب آبیاری (حدود 3دسی زیمنس بر متر) در منطقه مورد آزمایش بررسی اولیه ای در سطح کوچک در مورد رشد و تکثیر کرمها انجام گردید. برای این منظور در جعبه ای به ابعاد تقریباً یک مترمکعب مخلوطی از سر نی، شاخ و برگ، فیلتر کیک و ساقه های آسیاب شده ریخته شده و به وسیله فشار دادن کاملاً متراکم شدند. سپس کرمها (به تعداد تقریباً 70-50عدد) را به این جعبه اضافه و هر هفته دوبار به آنها آب داده شد، طوری که درون جعبه همیشه مرطوب بود. در طول چهار ماه اول رشد کرمها درون جعبه دو بار اوره محلول در آب (به میزان یک کیلوگرم در دو لیتر) به جعبه اضافه شد. این کرمها از خاکهای آلی مناطق شمالی کشور جمع آوری شده بود.

بحث نتایج

بعد از گذشت چهار ماه از اجرای آزمایش، حجم مواد درون جعبه که در ابتدا به شدت متراکم شده بود، تقریباً 70-60 درصد کاهش یافت و اکثر مواد گیاهی موجود در جعبه به شکل دانه ای یا گرانوله درآمده بود. رنگ مواد از سبز کم رنگ تا زرد روشن به تیره تا خاکستری تبدیل شده بود و این نشانه تبدیل مواد به کمپوست بود. مواد موجود در جعبه شکل اولیه خود را از دست داده بودند. قسمتهای داخلی نی های آسیاب نشده ای که درون جعبه بود. کاملاً توسط کرمها خورده شده ولی غشای بیرونی نی مورد تغذیه کرمها قرار نگرفته بود. این امر برای ساقه های آسیاب شده نیز کاملاً مشهود بود و قسمتهای بیرونی نی مورد تغذیه کرمها قرار نگرفته بود. برگهای نیشکر کاملاً مصرف شده و در طی این مدت اثری از آنها درون جعبه به جای نمانده بود. گذشت چهار ماه دیگر (جمعاً هشت ماه) تغییرات اندکی در حجم یا رنگ این مواد پدید آورد.

کمپوست حاصل از فعالیت کرمها سرشار از اسیدهای آمینه ضروری مثل لیزین و متیونین، سرشار از اسیدهای چرب غیراشباع و بعضی از عناصر معدنی مثل ید است. مزیتهای عمده دیگر این کمپوست نداشتن بو است که برای مصارف گلدانی یا اپارتمانی بسیار مهم و مؤثر می باشد. همچنین در اثر فعالیت کرمها نسبت C/N در کمپوست حاصل کم می شود. در اثر فعالیتهای گوارشی کرمها، قابلیت جذب عناصر غذایی دیگر توسط گیاه نیز افزایش می یابد.

بجز میکروارگانیسم ، ماکروارگانیسم هایی مثل کرم خاکی نیز می توانند در تبدیل مواد سلولزی به کمپوست مؤثر باشند.

در طول این مدت تعداد کرمها به میزان زیادی افزایش یافت و از تعداد 70-50 عدد در ابتدای آزمایش به 100 -800 عدد رسید و این نشانه مناسب بودن شرایط جهت تکثیر کرمها بود.

نتایج فوق بیانگر این نکته است که رشد کرمها و همچنین تکثیر آنها روی بقایا و ضایعات نیشکر در شرایط منطقه مورد آزمایش امکان پذیر است. باتوجه به نتایج حاصل از مدل تجربی فوق (سطح کوچک) آزمایش در سطح وسیع نیز به اجرا گذاشته شده است. برای این منظور پنج تیمار باگاس ، باگاس با فیلتر کیک (نسبت 1:4) ، باگاس به همراه خاک (نسبت 4:1 )در حجمی حدود 8متر مکعب برای هرکدام از تیمارها تهیه شد و پس از سه هفته آبیاری، کرمها به آن اضافه شدند. کار روی تولید کمپوست و اثر آن به همراه کرمها در مزرعه در حال اجراست.

نتیجه گیری

یکی از اعمال مهم کرمهای خاکی در این است که به طور غریزی باکتریهای غیرهوازی و قارچ ها را که نامطلوب می باشند می خورند و مانع از تکثیر آنها در محیط می گردند، به عبارت دیگر کرمهای خاکی باکتریها را به عنوان غذای خود دانسته و از آنها تغذیه می کنند، همچنین کرمهای خاکی با بلع بذرهای علف هرز، کود بیولوژیکی حاصل را عاری از این بذرها نموده و بنابراین در مواردی که از کودهای گاوی به دلیل داشتن بذر علف هرز نمی توان استفاده نمود این کود بیولوژیک جانشین بسیار مناسبی می باشند.

فعالیتهای کم خاکی این اطمینان را به وجود می آورد که ذخایر هوموس و مواد غذایی خاک همواره به طور مناسب بازسازی خواهد شد، همچنین کرمهای خاکی به صورت مؤثری جهت افزایش حاصلخیزی در خاکهای با کیفیت کم و اراضی کم بازده می توانند مورد استفاده قرار گیرند که این مسئله در کشور ما بخصوص یک نیاز اساسی است.

امروزه ارزش علمی کرمهای خاکی علاوه بر اصلاح خاک، در تغذیه ماهی ها، پرورش طیور و در تولید کمپوست با تبدیل ضایعات محصولات کشاورزی، مواد آلی زائد، زباله ها و ... مورد توجه قرار گرفته است.

حدود 100 سال پیش چارلز داروین «بیولوژیست شهیر نوشت»: همانطوری که می دانیم از کل حیوانات تعدادی شان در توسعه دنیا به مقدار زیاد نقش داشته اند که از آن جمله می توان کرم خاکی را نام برد و باید دانست که از بین تمام بیوتکنولوژیها، استفاده از کرم خاکی است که به انسان این قدرت غیرقابل تصور را می دهد که زباله را به طلا تبدیل نماید.

توصیه و پیشنهادات

تبدیل مواد آلی موجود در زباله به بهترین کمپوست با حداکثر مقدار هوموس نمی تواند از هیچ طریق دیگر مانند تولید مکانیزه کمپوست حتی با اضافه نمودن مواد افزودنی و تنظیم مصنوعی حرارت و هوادهی به نحو ایده آل و اساسی تحقق یابد که در روده و به دنبال آن در مدفوع حیوانات کوچک در خاک و پیشتاز همه آنها کرم خاکی صورت می گیرد، به علاوه اینکه این فرآیند تبدیل، در مقابل تبدیل، در مقابل روشهای تولید کمپوست بسیار گران متداول که در حال حاضر در تاسیسات شهری وجود دارند، توسط کرم خاکی و دوستانش کاملاً مجانی صورت می گیرد. چرا که در اینجا به غیر از جعبه های مذکور (جعبه های تغذیه و تکثیر و پرورش کرم خاکی) و یا پشته ها و در نهایت محصول بدست آمده یعنی کمپوست و کنسانتره کمپوست هیچگونه نیازی به فرایند مکانیزه مانند: همزدن و هوادهی و غیره نمی باشد. به همین دلیل ارزش دارد که درباره چنین تاسیساتی به منظور تولید کمپوست زنده تفکر نمود. سرمایه گذاری در این بخش از دیدگاههای مختلف می تواند سرمایه گذاری مناسبی باشد. یک شهروند هم باید سپاسگزار باشد که زباله گندیده او بدون بو و بدون تولید صدا دفع می شود.

یک کشاورز نیز به همین صورت از این پیشنهاد خوشحال خواهد شد که کود کاملا طبیعی در اختیار او قرار خواهد گرفت که به وسیله آن زمینهای کشاورزی خود را که تا بحال مورد تجاوز قرار گرفته بود مجددا اصلاح نماید و در نهایت سرمایه ملی، راه حل مناسب ومقرون به صرفه را جهت فائق آمدن به یکی از مشکلات غیرقابل حل خود را می یابد.

بدینوسیله از موجود غیرقابل رؤیت که تا به حال به آن دقت نشده و حتی طرد شده یعنی کرم خاکی ، مجددا آن موجودی شود که از قبل در طبیعت وجود داشته است. «یک دوست و یاری دهنده».